Ánimas, A Compaña (que non ten nada de Santa) e as procesións de guerreiros mortos e 3

Vén de....

As orixes da Compaña

Parece indubidable que a nosa cultura da morte contén elementos antiquísimos; a cabaza imitando unha cabeza cortada, os ritos para evitar os males dos mortos, as ánimas, A Compaña..., mais que se oculta tras estas manifestacións culturais?, de onde ven a esencia que sostiñan estas crenzas?, por qué estes ritos?.

Tradicións e mitoloxía célticas

O equivalente da Compaña en Irlanda é o Fairy Host, nas rexións altas de Escocia chámase Sluagh (significa xente, compañía, exército), e no País de Gales; Toili[1]

A Compaña, á que os campesiños do norte de Escocia denominan Sluagh, din que a compoñen os espíritos das persoas mortas, e que a veces vese voando ou camiñando coma os vivos[2].

En Irlanda,  fronte a costa de Munster, seica nas noites de lúa as almas dos mortos pódense ver sobre as rocas do Illote de Skellig, en dirección da mítica Terra da Xuventude.

A mitoloxía irlandesa fálanos da Fairy Host (do Outro Mundo) ,coma a Compaña,  aparécese na casa de alguén que vai morrer o cal pasa formar parte da hoste. Tamén en relatos irlandeses dise que algunhas persoas viron a hoste.

No relato A aventura de Nera escrito sobre o s. VIII, os side (membros da Fairy Host) relaciónanse cos vivos, axúdanse mutuamente de distintas formas para conseguir os seus fins; pero tamén pódense facer dano unhas aos outros. Son dous mundos coetáneos, reais; aínda que separados pola fronteira da morte. A entrada a este mundo sitúase sempre nos dolmens.

Procopio, no século VI, relata que os habitantes de Armórica (Bretaña) -patria de Asterix e Obelix- crían que os mortos reuníanse determinadas noites á beira do mar para que os pescadores os levasen en embarcacións ata a illa do Máis Alá, a que chamaban Brittia (Britania), os pescadores eran sacados das súas casas e obrigados a remar en embarcacións onde non se vía a ninguén pero se oía a voz do que mandaba, e pronunciaba os nomes dos que debían desembarcar nunha illa (a escena recorda o Mito de Caronte, o barqueiro dos mortos gregos), isto acontecía no Fisterre bretón en La Pointe du Raz.

A Barca de Dante nos infernos. Delacroix

En Ferrol recolleuse hai anos un relato popular sobre a Compaña que se embarca nunha buceta para poder cruzala ría. Contan que a Compaña tiña o seu cuartel xeral no Illote de Noro (NE de Salvora) ou no alto do monte de Curro e da Galleira (tamén en Sálvora). [3]. En Noalla (Sanxenxo) din que a Compaña penetra no mar camiñando sobre as augas[4].

Os Sluagh foron descritos no folclore gaélico-escocés coma a hoste dos mortos non perdoados, os máis tremendos e impresionantes de todos os seres sobrenaturais de Escocia. Soen ser vistas de noite, rodeada coma a Compaña de brillantes luces, xeralmente voan ou escorregan case a ras de terra. Igualiño ca nosa terra, só aqueles que posúen the second sight (especie de ultra-visión), poden ver a Sluagh, estes o que ven, ás veces, é o preludio do funeral dalgún veciño. Se algún camiñante é sorprendido pola procesión da Sluagh, pode ser obrigado a seguir con eles en contra da súa vontade ata a madrugada, cando é abandonado en calquera lugar.[5]

No simbolismo céltico atopamos escenas de procesións de mortos que confirman as referencias da mitoloxía céltica, no interior do Caldeiro de Gundestrup [6] (atopado no norte de Dinamarca na Idade de Ferro) de indiscutible influencia céltica, observamos a representación da procesión de guerreiros que camiñan cara o can (animal que sintoniza coa morte), presidindo a secuencia, unha gran figura, o deus dos mortos, encárgase de introducir no caldeiro aos guerreiros mortos que regresan á batalla reconvertidos en guerreiros a cabalo, unha serpe (animal asociado co mundo de ultratumba) precede á procesión de cabaleiros onde  o primeiro xinete ten un casco decorado cun corvo. Ambas escenas están separadas pola árbore da vida signo de resurrección (de tanta importancia na relixión xermana e cristiana).

Escena do Caldeiro de Gundestrup

Na lenda galesa da irmá de Bran, Branwen, descríbese o caldeiro máxico irlandés de Bran O Bendito: dito caldeiro pode devolver a vida aos guerreiros de novo se son cociñados nel durante a noite. Os soldados levántanse, de novo, tan fortes como antes de morrer, mais perderon a fala -signo inequívoco  de que aínda están mortos-.[7]

Na Diadema de Ribadeo ou Mones[8] -datada como o Caldeiro de Gundestrup nos .S. I-II a.C.-, outra vez, aparece o caldeiro da resurrección levado por guerreiros paxaro nun ambiente acuático, as armas neste caso son puramente galaicas(cascos, puñais, lanzas e caetra) é outra escena da viaxe ao Outro Mundo. A diadema pertenceu, sen dúbida, a un destacado membro da comunidade castrexa, un dirixente que guiaba aos seus guerreiros á batalla, ao triunfo ou ao Máis Alá céltico.

O guerreiro celta non teme á morte, sabe que vai a un mundo máxico, cheo de praceres, por iso son feroces no combate, por iso algunhas confrarías de guerreiros loitan nus, só coa pel tatuada e as súas armas. Iso si, o guerreiro debe preservar a súa cabeza sen ela non poderá acceder ao Alén.

A forma de paxaro que adopta a alma despois da morte era tamén unha crenza moi estendida nas Illas Hébridas (Escocia). Pero tamén entre os bretóns[9]

Diadema de Ribadeo

Unha extrapolación que sacamos destas escenas é a destacada relación dos córvidos cos guerreiros célticos, unha conexión que se funde coa morte e o outro mundo, o corvo Bran acompaña ao Deus pancéltico Lug, dous corvos son os axudantes inseparables do deus xermánico Wodan (o Odín nórdico). O casco do guerreiro celta de Ciumesti (Rumanía) cun corvo coas alas despregadas na súa parte superior, atopado nunha necrópole, segue o modelo do casco de guerreiros do Caldeiro de Gundestrup, ou dos homes paxaro da Diadema de Ribadeo, segue o patrón que atopamos no Meniño da Pedra de Formigoso (A Mezquita) ao pe do castro do mesmo nome, figura moi semellante á do dolmen da Casota do Paramo (Boiro), ou aos dous guerreiros da rocha 3 da Vermelhosa no portugués Val da Foz Côa, recollidos estes casos nun intrigante artigo de Manuel Gago.

Morte de Cuchulainn

As cornexas e os corvos están, especialmente, asociados coa morte debido a súa plumaxe negra e a que comen prea. Os corvos e as cornexas eran símbolos importantes na iconografía pagá europea, pero parece que aquí (mundo celta) estiveron relacionadas con deidades benefactoras, coma Nantosuelta, Epona e deuses da curación, tal vez consideradas coma profetas da boa fortuna[10]. Unha corneja (da familia dos córvidos) é o animal preeiro representación da deusa Morrigan ou Badhh  que leva ao outro mundo ao heroe irlandés Cuchulainn no relato do Ulster. Coma veremos máis adiante, as valquirias xermanas, tamén disfrazábanse de corvos e aguias para escoller aos guerreiros mortos en combate que logo transportaban ao Valhala, o mundo dos mortos dos seguidores de Wodan (o Odín escandinavo).

Casco de Ciumesti

Mais, non nos salgamos do sendeiro da Compaña:

Mitoloxía e tradicións xermánicas

A cultura dos pobos xermánicos teñen moitas semellanzas coa céltica, por algo foron pobos veciños durante séculos. A máxima divindade dos xermanos é Wodán, na súa forma escandinava (Odín), na súa forma inglesa (Woden) significa furor sagrado. Wodan é o rei dos deuses, o gran mago-druída, deus do sol do día e do sol da noite, deus dos guerreiros e deus dunha parte dos mortos, é o deus correspondente ao Zeus dos gregos, o Xúpiter dos romanos, o Dagda celta dos irlandeses, o Lug entre galos e  galaico-lusitanos[11]. 

O pobo suevo (un dos pobos xermánicos) ocupou a Gallaecia nos comezos do século V, a súa pegada na toponimia, nas tradicións e folclore galego é notoria, non en van o Reino Suevo da Gallaecia durou case 200 anos. Séculos máis tarde, os guerreiros de Odín voltarán á nosa terra, dende o século IX ata o XII, as incursións viquingas deixarán a súas pegadas de expolio e furor, mais esa é outra historia.

Na mitoloxía xermánica os mortos tamén seguen vivindo entre os vivos, Enrique Bernárdez fálanos dunha montaña sagrada en Islandia onde vivían os mortos: Estes lugares soen estar preto da morada dos vivos, próximos á granxa, ao poboado. Unha parte da familia está viva e habita en casas; outra está morta e a súa casa é a tumba, o monte sagrado ou o cemiterio[12].
Un poema heroico, O Segundo Canto de Helgi, fálanos do acontecido trala morte de este. Enterrárono nun túmulo, mais á noite seguinte unha escrava da esposa foi alí e viu a Helgi cabalgando cara o túmulo con outros homes, a escrava pregúntalle a Helgi se está desvariando e este contéstalle que non. Os mortos enterrados no seno da familia, aínda se comunican cos seus seres queridos durante un tempo[13].

Odín (Wodan)

Ata ben pouco tiñamos exemplos semellantes na nosa terra. Mais como pasa coas ánimas, tamén hai mortos pouco amigables na mitoloxía xermana; Thórólf (Lobo de Thor) morre de noite despois de discutir cos seus parentes e veciños, logo de sepultalo a gran profundidade, o espirito de  Thórólf empezou a aparecerse, o bo home convertérase en draugr (morto vivinte); morren un pastor, algunhas ovellas… Thórólf aparéceselle a miúdo á viúva que acaba morrendo a consecuencia das aparicións. Thórólf chegou a devastar o val e moitos dos que morreron foron vistos máis tarde na súa compaña[14]. 

Outro detalle curioso que coincide coa profilaxes ante a morte; Alguén morto en lugar infrecuente dentro da casa debe saír dela por calquera sitio que non sexa a porta, normalmente rompendo a parede. Deste xeito, o posible draugr non sabería por onde volver a entrar[15]. Na nosa terra, débense tapar todos os orificios do cadáver para que o alento ou espírito non volva ao corpo, tamén, logo de facer o rito para sacar o meigallo, ou para combater o mal do aire dun defunto, débese volver por un camiño diferente ao de ida.

Os celtas crían na inmortalidade da alma[16]. Na cultura céltica, a través da mitoloxía irlandesa, sabemos do sid, , significa paz, é coas Illas Marabillosas ou Illas das Mulleres,..   o Alén, o Outro Mundo. As mámoas son a súa porta de entrada, no sid moran os mortos máis os antigos habitantes de Irlanda; os Fomoré e os Tuatha De Danann[17]. Na nosa terra nas mámoas e castros viven os mouros, os antigos habitantes de Galicia. No Samaín as portas do sid ábrense e é posible a comunicación entre os vivos e os habitantes do Alén. Igualiño que na noite de Santos na nosa terra.

Hermerico, primeiro rei suevo da Gallaecia

Os xermanos, coma os seus veciños célticos, crían nalgunha especie de viaxe ao Máis Alá. Dende a Idade de Bronce conservamos restos de barcos e carros nas tumbas de quen debeu ser en vida persoa destacada.

Os mortos podían ir basicamente aos seguintes sitios:

- Ao Valhala, os guerreiros consagrados a Odín (Wodan) e pertencentes á aristocracia.

- A deusa Freya encargábase da outra metade en combate, aos que transportaba ao Fólkvang, onde tamén ían, probablemente, algunhas mulleres novas.

-  A Hel ían os que morrían de vellez ou enfermidade, así como os nenos; ao mesmo tempo, o morto podía seguir vivindo na tumba, ou nun lugar chamado Helgafel.

O Valhala é o Alén xermánico dos guerreiros einheriar gobernados directamente por Odín (Wodan ).

O Valhala é un inmenso palacio de muros resplandecentes, del flúen unha vintena de ríos. Tan grande é que ten cinco centenares e catro decenas de portas. Ante a gran sala, cuxo teito está cuberto con escudos dourados,  atópase a árbore dorado Glasir. Para acceder ao Valhala tiñas que estar consagrado a Odín e a ferida de lanza, arma de Odín (igual que a do céltico Lug) debía de formar parte de calquera ritual relacionado con estas sociedades e podía facerse incluso, despois da morte. Grandes heroes e reis que eran amigos de Odín atopan a morte en combate porque o deus quere telos a seu carón, aínda que eles confiaban na súa protección para sobrevivir á loita.

As valquirias, disfrazadas de corvos e aguias, elixen aos guerreiros durante o combate, sobre todo aos que miran cara o ceo. Elas mesmas os reciben ante as portas do Valhala e lle ofrecen unha bebida, seguramente hidromel (bebida antiquísima duns 13 º de alcohol resultado da fermentación dunha mestura de auga e mel). Unha vez no Vahala son as valquirias as encargadas de servir aos guerreiros, o ocio destes son os mesmos que en vida, aínda que ao tratarse agora dun mundo sobrenatural as feridas curan axiña[18].

Valhala

Ao pazo de Fólkvang (Prado das Xentes) a deusa Freya levaba os guerreiros mortos en combate, os campesiños mortos na loita coma bos soldados. Freya é a deusa da fertilidade, do amor, o sexo e a morte, pode converterse en paxaro, ou en xeral, cambiar de forma. Esta relación das deusas da fertilidade coa morte existe en tódalas partes e dende os tempos máis antigos[19]

Entre os elementos chamánicos do paganismo escandinavo está a posibilidade de falar cos mortos para conseguir información, e en algún caso, nárrannos viaxes ao Máis Alá.

Os xermanos, coma tantos outros pobos, pensaban que a outra vida era unha simple variante desta, do xeito que, unha vez mortas, as persoas seguían facendo o mesmo que antes aínda que dalgunha forma  especial, rara; por exemplo, un guerreiro podía morrer cada noite en combate e ao día seguinte estar tan contento e dedicado á bebida. I é que nos mundos sobrenaturais as cousas son iguais no esencial, aínda que hai algunhas que na nosa vida terreal son imposibles[20].

Os ritos funarios dos xermanos é variado; inhumación, cremación e enterramentos en barco.

A imaxe do barco vén da Idade de Bronce, simboliza a viaxe ao Máis Alá. Coma os celtas os xermanos crían no poder das augas para o camiño ao Máis Alá.

A Cacería Salvaxe

Na Idade Media, dende Alemania espallouse polas aldeas do norte, oeste e centro de Europa o que se chamou a Cacería Salvaxe, era unha procesión de mortos, algúns a cabalos, cans e cervos que percorrían as noites anunciando unha futura catástrofe, como unha praga, unha guerra, ou a morte daquel que mirara a procesión. Críase que estaba liderada por unha persoaxe histórica ou lendaria, segundo a zona onde se aparecía, podía ser comandada por Teodorico O Grande, Carlomagno, o rei Arturo, o deus guerreiro céltico Nuada ou o mesmísimo Wodan (Odín).

Varios autores ven na Valhala de Wodan a orixe da Cacería Salvaxe, tamén hai quen pensa que a nosa Compaña ten un percorrido semellante á Cacería Salvaxe e que ben puidera  ser unha das súas orixes. Pese a que  a nosa Compaña non ten ese carácter bélico e monteiro da Cacería Salvaxe (a nosa Compaña é moito máis pacífica, ata ofrece pan aos vivos -ollo non llo collades!!-) o paso do tempo puido acougar o seu espírito guerrilleiro.

Conclusións:

O culto aos mortos en Galicia é unha constante dende tempos inmemoriais, os monumentos megalíticos, como observamos, agachaban uns ritos relacionados coas divindades do Alén. As estatuíñas e ídolos das mámoas de Dombate, de Parbuxeira, da Cova da Moura..., amosan vestixios destas crenzas xa no Neolítico.

O pobo galaico gardou na súa memoria colectiva, dende tempos remotos, a concepción da morte que a relixión dos pobos habitantes da Gallaecia (a cultura megalítica, a céltica, a sueva,..) promulgou cunhas características semellantes:

Os mortos seguían con nós en ese mundo paralelo e marabilloso.

As procesións de guerreiros mortos é unha constante no imaginario do Alén entre os pobos célticos e xermanos que se desliza ata o medievo.

A visión da Compaña é un feito indiscutible entre as xentes de todo o territorio que conformou o Reino da Gallaecia.

Segundo se recolle no imprescindible blog Fror na Area a verba estantiga procede dum anterior HOSTE ANTIQUA 'exército antigo' (feminino, e nom como as vezes se di do masculino HOSTIS ANTIQUUS 'o antigo inimigo, o demo'), nome que se achega moito ao nome co que este mito é conhecido em alemám (Wilde Heer, Wütende Heer).

Tres animais ventan e guíannos ante a morte; o can, a serpe e o corvo.

Entre eles o corvo é quen ten máis sona na relación coa morte, anuncia a morte, guía aos moribundos, os corvos son os ollos da divindade da morte, na relixión céltica a propia divindade disfrázase ou transfórmase en corvo para conseguir o seu obxectivo.

A igrexa cristianizou o concepto das ánimas -dos mortos viventes- cargándolle o castigo de penar ata conseguir o perdón divino e o seu descanso cristián. A cultura popular, aínda hoxe en día, desminte esa falsa teoría, as ánimas son os mortos, teñen poderes extraordinarios, son coma nós, bos e malos, e viven na parte da parroquia non habitada, sen máis, é unha cousa natural coma a vida mesma.
É por iso que no Samaín (o fin de ano céltico) -a noite de Santos- hai que aproveitar que as follas comezan a morrer, as castañas a caer e as portas do Alén ábrense para festexar cos nosos defuntiños a boa vida de aquí e de acolá.

Ata sempre e bo proveito, anosahistoria1@gmail.com

Bibliografía

MARCIANES CASTRO, M. O río do esquecemento. Identidade antropolóxica de Galicia. Edicións Xerais S.A. Vigo, 2003.

ALBERRO, M.     Os celtas da antiga Gallaecia, Editorial Toxosoutos, S.L. Noia, 2004

BALBOA SALGADO, A. Gallaecia nas fonte clásicas, USC. Compostela, 1996.

MADIANES CASTRO, M. Loureses. Antropoloxía dunha parroquia galega. Editorial Galaxia, Vigo, 1984.

TARRÍO FERNÁNDEZ, J. A. Cultura, educación e tradicións populares en Galicia, Ediciós do Castro, Vigo, 1989.

BERNÁRDEZ SANCHIS, E. Los mitos germánicos, Alianza Editorial, S.A. Madrid, 2002.

BALBOA SALGADO, A. A Galicia Celta, Edicións Lóstrego. Santiago de Compostela, 2007.

BALBOA SALGADO, A. A relixión, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela, 2002.

 LISÓN TOLOSANA, C. Brujería, estructura social y simbolismo en Galicia. Akal Editor, Madrid, 1983.

DUMÉZIL, G. Los dioses de los germanos, Siglo Veintiuno Editores, S.A. México, 1973.

VÍTOR VAQUEIRO. Mitoloxía de Galiza, Editorial Galaxia, 2011.

LÓPEZ PEREIRA, X.E. Cultura, relixión e supersticións na Galicia sueva, Universidade da Coruña, 1996.

ALONSO ROMERO, R. Creencias y tradiciones de los pescadores gallegos, británicos y bretones, Consellería de Pesca, Marisqueo e Acuicultura, Compostela, 1996.

EDUARDO MARAGOTO, JOÃO AVELEDO e VANESSA VILAVERDE, Em companhia da morte, DVD, Filmes de Bonaval. Compostela, 2011.

GREEN, MIRANDA JANE. Mitos celtas.Ediciones Akal, Madrid, 2001

---

[1] Pax. 106. Os celtas da antiga Gallaecia

[2] Pax. 152 Creencias y tradiciones de los pescadores gallegos, británicos y bretones

[3] Pax. 162 . Creencias y tradiciones de los pescadores gallegos, británicos y bretones

[4] Pax 167 Creencias y tradiciones de los pescadores gallegos, británicos y bretones

[5] Pax. 107. Os Celtas da antiga Gallaecia

[6] Pax. 84 e ss. A Relixión.

[7] Pax. 87. Mitos Celtas. Miranda Jane Green

[8] Pax. 89 e ss. A Relixión

[9] Pax. 166 Creencias y tradiciones de los pescadores gallegos, británicos y bretones

[10]Pax. 66. Mitos Celtas. Miranda Jane Green

[11] P. 54 Los dioses de los germanos, Georges Dumézil

[12] Pax. 79. Los mitos germánicos

[13] Pax79. Los mitos germánicos

[14] Pax. 81. Los mitos germánicos

[15] Pax. 81. Los mitos germánicos

[16] Pax. 78. A Galicia Celta. A relixión.

[17] Pax. 79 A Galicia Celta. A relixión

[18] Pax87. Los mitos germánicos

[19] Pax. 177. Los mitos germánicos

[20] Pax. 82-84. Los mito germánicos

[21] Pax. 113-114 Los mitos germánicos

Ánimas, A Compaña (que non ten nada de Santa) e as procesións de guerreiros mortos 2

A compaña, O Acompañamento, As da noite, Ensamio, Estandaíña, Estantiga, Hoste, Antaruxada, Rolda,…

Vén de...

Hai que dicir, antes de nada, que a Santa Compaña, nome pseudo erudito e cristianizado da Compaña, non ten nada de santa, a Santa Compaña é unha denominación que non ten base científica, foi froito da precipitación dalgún ilustrado da época e do intento de asimilación pola Igrexa dunha tradición de sabor pagán. A ninguén que" viu" a Compaña se lle escoitará referirse a ela con esa expresión "santificada".

O Acompañamento, como tamén se chama a Compaña na Illa de Ons e o Xurés, era unha procesión de mortos do que non había que temer nestes lares, traían o anuncio da morte dun vivo, algo normal e natural na vida da xente.

Alonso Romero, nos anos 70, vive unha tempada na Illa de Ons e recolle estas inesquecibles testemuñas sobre o Acompañamento;  Aquí na illa mírase o Acompañamento moitas veces…, comenta Eugenia Otero, unha veciña de Ons; Dábame gusto mirar pra ela. Daba o ceo mirala!.

Eugenia dicía isto sobre a Compaña:

"A Compaña hai que vixiala de noite. Pola lus xa se conoce. A lus é encarnada coma o lume. Ela ven alta de todo, enriba de todo o mundo. Esa lumbrera é a Compaña. Da un alumbrado  que se mira como agora o día: míranse os toxos , o monte millor ca o que se mira agora. E despois desta lus ven outra pero máis pequena e baixiña: é unha lus branca, e despois ven todo o Acompañamento. Ven xente de toda a clase: pequena, grande, neniños pequerrechiños, cans… Van vestidos como nós. Míranse andar pola beira do mar na praia de Melide. Van caladiños. E moitos portan a caixa de defuntos, e detrás deles sigue outra lus branca. E a Compaña deixa a caixa diante da casa onde vai morrer alguén. Aquí na illa mírase o Acompañamento moitas veces".

Illas Ons

O seu irmán comenta:  "A xente da Compaña mírase como si foran vivos, e máis se escoita ruído como se foran campaniñas. A Compaña ven voando e a estrela ponse na praia e empézase a ver xente que vai detrás da lus"[1].

A xente que di ver a Compaña está plenamente convencida de que realmente a viron, non hai falsidade no que din porque o cren con certeza absoluta[2].

A compaña soe saír os venres o día de Venus.

Mandianes fala da Compaña que a escasos 30 quilómetros do Xurés coñécese polo nome de As da noite;

"As da noite" son o grupo de ánimas da aldea ou da parroquia. Levántanse do cemiterio, entran na igrexa e saen recorrer a parroquia organizadas en procesión. Un vivo vai na cabeza da procesión cunha cruz (o da cruz). O vivo que vai á cabeza recibe ordes. "As da noite" páranse nas encrucilladas para comer e invitar aos vivos que pasan. É mellor non aceptar, senón hai que seguir con elas. Hai que ter un anaco de pan no peto por se o invitan a un. Cando se sente vir ás ánimas, haise que poñer á beira do camiño e deixalas pasar, sen se mover. "Unha vez, un home quitoulle a unha ánima que ía na procesión unha vela que levaba na man e tivo que esperar deica o día seguinte para devolverlla no mesmo sitio, porque as ánimas atacan aos que lles rouban as velas".

Na zona portuguesa veciña do Xurés, en Castro Laboreiro, a Compaña chámase Acompañamento, aparécese cando vai morrer alguén, só algunhas persoas o ven. Os cans, animal do outro mundo, tamén os ventan e ouvean ou ladran a morto cando senten a súa presenza.

"As da noite" van vestidas cun lenzo branco e cos pes descalzos. Fan ruído coma o aire, rezan e cada unha leva unha vela acendida na man. Se as ánimas chegan de súpeto, haise que tirar ao chan, coa boca contra a terra, ou facer un círculo no chan e meterse alí dentro pechando os puños.

Xa vimos como o círculo protéxenos ao illarnos. Ao tirarse un a terra péchanse os orificios do corpo que son as vías de entrada do alento (espirito), impídese así ás ánimas de nos facer entrar un alento ou espírito pola boca. ….de noite convén camiñar cos brazos cruzados, "porque as ánimas sempre andan buscando a quen lle dar a cruz, pero se un ten os brazos cruzados no poden facer nada".

As da noite visitan as casas onde vai morrer alguén pronto; pero ninguén sabe por onde entran, nin sequera o vivo da cruz. Unha vez o que levaba a cruz colleu un anaco de xiz e sinalou a casa onde entraran as ánimas. Ao día seguinte foi mirar e encontrou a casa sinalada. Uns días despois morreu un da casa.

O que leva a cruz non pode faltar da procesión; aínda que estea lonxe do lugar ou da parroquia ten que vir cando saen as da noite en procesión. Un home de Loureses que levaba a cruz marchou traballar a Castela; volvía tódalas noites para levar a cruz na procesión das da noite. Deixaba o seu corpo e o seu espirito e viña en procesión. O que leva a cruz ten que lla entregar a outro vivo se quere desfacerse dela. Ninguén a quere, porque o da cruz ponse fraco e non ten descanso. Pódese dar a cruz a unha cadela negra e a cadela irá a tódalas procesións das da noite.

Os vivos ademais de ver a Compaña poden escoitala, en Ons un home que ía de noite para casa, escoitou unha campañina, non fixo caso e seguiu andado máis adiante atopou unha caixa de difuntos.. un fulano da Compaña díxolle que por alí non podía pasar, aos tres días morreu a muller que vivía na casa[3]

Continuará....

---

[1] Pax. 148. Creencias y tradiciones de los pescadores gallegos, británicos y bretones

[2] Pax. 150. Creencias y tradiciones de los pescadores gallegos, británicos y bretones

[3] Pax. 153. Creencias y tradiciones de los pescadores gallegos, británicos y bretones

Ánimas, A Compaña (que non ten nada de Santa) e as procesións de guerreiros mortos 1

As Ánimas

No maxín da nosa cultura popular existen dous mundos superpostos, os dous habitables; o mundo dos vivos e o mundo dos mortos, tanto vivos coma mortos poden acceder aos diferentes mundos. A noite do 31 de outubro, a noite do Samaín (Hallopwin nos EEUU), a noite de Defuntos no Medievo,.. é a noite máis doada para que os vivos pasen ao mundo dos mortos, e os mortos accedan ao mundo dos vivos, é o comezo do inverno, cando as portas do Alén ábrense, cando as ánimas dos devanceiros veñen visitarnos, cando prendemos o lume da lareira, as lumieiras,... para facer máis morna e festeira a noite...

 A nosa antropoloxía social, as tradicións, a arqueoloxía galega, mais as lendas célticas de Irlanda, Escocia, da Bretaña francesa, a mitoloxía xermánia (ollo!! os suevos -pobo xermánico-, no s. V, crearon o primeiro Reino da Gallaecia que durou case 200 anos) e a arqueoloxía céltica amosan unha serie de crenzas e ritos semellantes en torno á cultura da morte.

 Mandianes na súa obra Loureses[1] fai un exhaustivo estudio sobre o mundo da morte na zona da Limia que podemos facer extensible a toda Galicia:  

As ánimas son os mortos integrados na vida cotiá; poden camiñar, manifestarse e deixarse ver de cando en vez, poden coller unha vela na man ou pegarlle á xente. As ánimas están xeralmente vestidas de branco, como se viste aos nenos para bautizalos ou para enterralos…  As ánimas pódense enfadar o mesmo que os vivos.

As ánimas non son simplemente espíritos; as ánimas son verdadeiros mortos: unha ánima é un vivo que morreu e marchou para o outro mundo.

Capela das Ánimas, Compostela

Unha ánima é polo tanto unha persoa que pasou iso que se chama a morte, que non ten corpo, porque as ánimas poden atravesar os muros e mailas portas pechadas igual caos espíritos. Camiñan sempre polos camiños e polos carreiros dos vivos e van sempre polo medio, por iso moita xente camiña sempre polas beiras. Pódese dicir que as ánimas forman parte da comunidade, que viaxan e van ás peregrinacións o mesmo caos vivos. Cando isto ocorre, os habitantes da casa teñen que avisar ás ánimas da casa para iren xuntos.

As ánimas están no mundo, o outro mundo, que non é máis que un aspecto deste. As ánimas non poden atravesar os lindes da parroquia, nin os ríos eles sos, mais poden atravesalos coa axuda dun vivo.

Ás veces de noite queren atravesar un río, entón necesitan a alguén para levar a barca. A persoa que leva a barca non as ve, pero óeas. Cando a barca está chea de máis de ánimas pódese ir a pique; á volta é máis fácil traela porque non pesa. O mesmo pasaba na Bretaña no s. VI d.C., os pescadores podían ser sacados das súas camas polos mortos, ánimas que os obrigaban a levalos na súas embarcacións ata a Illa de Brittia (Britania), as ánimas non se vían pero os barcos apenas sobresaían do mar co peso[2]

As ánimas viven do lado do espazo non habitado, do lado non cultivado; os camiños son elementos de unión entre ámbolos espazos, utilizados por todos, polos vivos e polas ánimas.

Hai relatos que consideran que a Vía Láctea, Camiño deSantiago, Camiño de San André ou -en portugués- Estrada de Santiago, constitúe o lugar polo que se cre que descorren as ánimas -chamadas, en Portugal, alminhas- cara ao país dos mortos, supoñendo, polo tanto, na altura, o roteiro que conduce ao alén. As ánimas serían as estreliñas da constelación. A mitoloxía exipcia recolle que os seus mandatarios mortos eran as estrelas que brillaban na noite.

Outra crenza estendida é a convicción de que as ánimas ían, se querían, ao río Xordán, polo que se debía poñer un anaco de pan no peito, dentro do cadaleito[3].

Na cultura céltica e na Galicia a auga forma parte das portas do Mais Alá, as súas correntes dan vida e comunican co Alén. A muller preñada non pode comer froitos do mar, nin atravesar un río porque correría o risco de perdelo pequeno; pola contra, a muller que habitualmente o perdía debía facelo bautizar , ás doce da noite, nunha encrucillada formada por unha ponte e un río cando aínda o levaba no ventre. No relato da Viaxe de Bran, tanto el coma os seus homes embarcan ata a Illa das Mulleres (unha manifestación do Máis Alá Feliz céltico) no Atlántico, onde se deita o Sol, pero logo de visitar o outro mundo, xa non poderán regresar xamais ao mundo dos vivos.[4] O mesmo acontece na lenda de San Amaro

Barca solar dos mortos de Ramses VI

Tanto as ánimas que andan por libre, coma a procesión de mortos da Compaña non son almas en pena camiño do purgatorio, son mortos que viven no seu mundo onde os cemiterios, os camiños, as encrucilladas, as casas e as barcas son os espazos onde se relacionan cos vivos. Pese a que varios eruditos galegos e a igrexa no século XIX e XX, empeñáronse en presentar as ánimas do folclore galego coma almas en pena, nada máis lonxe da realidade, as manifestacións recollidas durante anos no rural galego dende o século XVI (pola Inquisición) ata hoxe, deixan claro que son simplemente mortos que nos visitan, algunhas veces para solicitarlle ou esixirlle aos vivos a realización dalgunha promesa, avisalos dalgún perigo, facer a visita de rigor á súa casa familiar nas noites de Santos e Noite Boa, o anuncio dunha morte ou facer mal por venganza.

Tódolos mortos pódense manifestar como ánimas. As ánimas teñen poderes extraordinarios.

Os vivos dan misas polo eterno descanso das ánimas, e as ánimas poden interceder ante Deus pola paz do mundo, pola saúde dos homes e dos animais, unha función que na antigüidade ostentaban os deuses do camiños, os deuses dos mortos. As relacións entre vivos e os mortos sempre son ambiguas; as ánimas fan ben aos vivos, pero tamén poden facer mal. Os mortos poden, polo tanto, ser propicios ou poden prexudicar aos vivos: poden afastar  do lugar as tronadas e as pestes, pero tamén as poden traer. Hai que estar sempre en boas relacións con elas.

Tamén é certo que a función das ánimas é ás veces a de seren gardas das tradicións, pero  o seu papel non é só ese. As ánimas son seres viventes e habitan na metade escondida do mundo. Entre as dúas partes do mundo hai un gran paralelismo e os intercambios son continuos. De aquí a familiaridade tranquila e serena que ten a morte para a xente de Loureses,[5]a mesma familiaridade que teñen as xentes do Gerês (Xurés portugués)[6] , da Illa de Ons[7],..  da nosa Galicia rural en xeral ata ben pouco.

A antropoloxía social na nosa terra descúbrenos as crenzas de que as ánimas viven entre nós e ás veces producen funestas consecuencias aos vivos. O mal do aire, a sombra, o enganido, son enfermidades que só as meigas ou sabias poden curar,son enfermidades  provocadas polo aire do defunto, por iso os nenos non poden asistir aos velorios nin aos enterros^[8]. Tanto a sombra coma o enganido só afecta aos cativos, o mal do aire cólleno nenos e adultos, para evitalo, tódolos que van velo morto, bendíceno co ramo de loureiro mollado en auga bendita[9].

Mais o mal do aire, que pode afectar a todos por igual, é o único perigoso, e pode ser unha vinganza do morto, ou o medo do morto a enfrontar o camiño do Outro Mundo. Para apartar esa ánima do corpo do vivo hai que botar man de alguén que saiba como indicarlle o camiño do Outro Mundo á ánima para iso a meiga ou sabia precisa da axuda da divindade. E eiquí vén o abraiante; os ritos máxicos;
· Ritual da comarca do Xallas: Pódese realizar nunha encrucillada de camiños, a unha hora que non pase xente, mellor de noite, ou en calquera recuncho da eira da casa. Si se elixe este último lugar, faise cun pau unha roda no chan e no medio da roda debúxase unha cruz cós brazos cara ós catro ventos^[10] (a cruz solar).
· Ritual de Cee. Faise un círculo no chan e no medio do círculo unha cruz (de novo a cruz solar). Enriba da cruz unha tella con herbas de San Xoán e do Santísimo (herbas coas que se adorna o camiño que segue a procesión do Corpus), unhas ramiñas de loureiro e unha pingotas de auga bendita, logo de pasar por riba da tella facendo a cruz, parándose e dicindo a oración nos catro puntos, e así ata nove veces. A curandeira di:
Defuntiños todos,
de todo este contorno,
do mar e da terra,
sacádelle o aire do morto
a esta criatura
e darllo do vivo,
que o do vivo dá respiro
e o do morto non dá conforto,…..
Despois de tres Padre Nuestros bótanse na tella nove bicos de loureiro que foran recollidos en domingo antes de sair o sol. E o doente irá pasando por riba da tella do mesmo xeito nove veces, e mentres a que saca o aire di outra oración:
Loureiro que non fostes plantado,
quítalle o aire a este meniño,
de vivos e de mortos e de condenados^[11]

É significativo, no primeiro rito, o lugar escollido para sintonizar a comunicación co Máis Alá; a encrucillada (a Igrexa tivo que cristianizalas cos cruceiros), as encrucilladas son uns dos lugares por onde acceden ao mundo dos vivos os deuses dos camiños[12] e os habitantes do outro mundo (as ánimas). Non obstante se non é nunha encrucillada a sabia ou meiga traza a cruz solar para invocar aos defuntiños todos (¡non hai cousa máis profana!). Mais, todo hai que dicilo, estes ritos están recollidos no antigo territorio do pobo castrexo dos Célticos Supertamarcos, o territorio medieval de Célticos, sen dúbida, a cultura céltica, eiquí, foi moito máis teimuda.

As ánimas, os defuntiños, pois, son eses seres do outro mundo que nos axudan e amparan ante a enfermidade que algún deles pode provocar.
Atrevémonos a pensar que séculos antes da cristianización, o druída ou sacerdotisa(antecesora da meiga) invocaría ao deus dos mortos, (en troques dos modernos defuntiños) o ritual pouco variaría en esencia; o número nove (número con caste céltica) que está presente en tódolos ritos contra o mal do aire, as ramas de loureiro, as augas, e as oracións con sabor profano, acércanos a rituais precristiáns.

Continuará...

---

[1] Pax. 20 en diante. O río do esquecemento

[2] Pax. 51. Santos e barcos de pedra

[3] Pax. 43. Mitoloxía de Galiza.

[4] Pax. 83-84. Mitos Celtas. Miranda Jane Green.

[5] Pax. 167-172 Loureses

[6] Em Companhia da Morte. Documental de Eduardo Maragoto, João Aveledo e Vanessa Vilaverde

[7] Pax. 148 en diante. Creencias y tradiciones de los pescadores gallegos, británicos y bretones

[8]Pax. 107-112. Brujería, estructura social y simbolismo en Galicia. C. Lisón Tolosana

[9] Pax. 145. Loureses.

[10]Pax. 173. O Outro Mundo na cultura popular galega. Manuel Quintáns Suárez.

[11]Pax. 189-190. O Outro Mundo na cultura popular galega. Manuel Quintáns Suárez.

[12] A divindade Bran, Breo Beo, Brenus, Breogán, Bandua?… é o deus dos camiños e dos mortos na mitoloxía celta, segundo o profesor Bermejo, agóchase tralas aras dedicadas aos Lares Viales, os deuses romanos dos camiños (verémolo máis adiante)

De Xulio Cesar a Decimo Bruto no finis terrae galaico. Gallaecia última parada cara o Hades (Reino dos Mortos)

Corría o ano 60 a.C., Caio Xulio Cesar atopábase apresurado polas débedas que lle carrexaran os subornos para gañar, dous anos antes, o posto do Pontifex Maximus en Roma. Cesar, xenio e figura, estaba ao borde da bancarrota e necesitaba a présa ouro e riquezas. Antes de que o Senado o nomeara Propretor (gobernador) da provincia da Hispania Ulterior, Xulio Cesar estaba na península trazando o desembarco en Brigantia –hoxe, sen dúbida; A Coruña.[1]

Roma tiña coñecemento dende a antigüidade das riquezas da futura Gallaecia, o ouro pero tamén o estaño[2] serán o obxectivo de Cesar para salvar a súa cambaleante economía.   Dion Casio (155-235 d. C.)  fálanos da chegada de Xulio Cesar ás nosas costas:

E dende alí, (Cesar) navegando ao longo da costa, cara Brigantia, cidade de Callaecia, atemorizounos e someteunos polo ruxido da navegación xa que endexamais viran unha escuadra. (Dion Casio, 37, 53)

Non cabe dúbida ningunha que a chegada das lexións romanas ao Golfo Ártabro debeu provocar un shock na poboación indíxena, a costa galega tiña contacto comercial cos pobos atlánticos e mediterráneos (púnicos[3], sobre todo), mais a chegada dun exército perfectamente abastecido pola costa sería unha novidade para as trebas galaicas do norte. A cita de Dion Casio, é breve, non nos deixa ningún dato da súa estadía e do periplo de Cesar pola nosa terra. O certo é que foi unha corta e rápida guerra e non só chegoulle para pagar a maioría das débedas, senón que conseguiu que o Senado romano lle concedera o que ía ser o seu primeiro desfile triunfal en Roma, mais as circunstancias políticas na convulsa República romana obrigaron a suspenderse pola presentación da súa candidatura ao Consulado neste mesmo ano 60 a.C..

Cesar saqueou a cidade de Brigantium, a cidade dos ártabros ( celticae gentis segundo Mela[4]).  Penetrou no interior da Galicia?. Estableceu fortificacións na nosa terra?. Non o sabemos, mais Cesar era admirado pola rapidez das súas campañas militares, en materia de tácticas, Xulio César usou con gran resultado o que se coñeceu coma celeritas caesaris, ou “rapidez cesariana”. A situación política da República romana (Cesar está a punto de aliarse con Craso e Pompeio Magno para instaurar o Primeiro Triunvirato Romano) e a situación económica de Cesar[5]non parece que aconsellara deixar lexións acantonadas na Gallaecia.

Faro Brigantium (hoxe Torre de Hércules)

Cesar era o mellor estratego do seu tempo, tiña unha rede de información entre os mercadores romanos e estranxeiros  moi extensa, é evidente que coñecía onde atacar axiña e, sen sufrir moitas baixas, facerse cun botín de guerra importante. Os pobos do Golfo Ártabro aportáronlle a riqueza que precisaba, ouro, seguro, mais tamén bronce. Na República romana as lexións eran pagadas polos seus xenerais, Cesar, ademais das débedas, ten que pagar aos seus lexionarios, é posible que, nesta rápida expedición, buscase sobre todo bronce, metal básico da cuñaxe para o pago dos soldos das lexións e para fabricación das armas.

Dende o século II a. C., os romanos teñen coñecemento da sonada ruta do estaño que os fenicios de Gadis (Cadiz) coñecen e gardan en secreto para si, é a ruta das Illas Cassitérides (Illas de Estaño), unha ruta vernizada de misterio que o historiador romano Plinio, O Velllo, sinalaría coma de fábula, é unha ruta onde os gaditanos terían un comercio moi beneficioso cos pobos atlánticos. Hoxe non temos dúbida sobre a identificación das Illa Cassitérides coas Illas Atlánticas galegas:

O xeógrafo, escritor e historiador Pomponio Mela na súa Chorographia sitúa as Illas Cassiterides enfronte das terras dos Celtici xusto diante das nosas costas. 
A falta de restos arqueolóxicos fenícios nas Illas Británicas contrasta cos recentes descubrimentos de restos de orixe fenicio na nosa terra; o descubrimento dun templo púnico en Punta do Muíño (Vigo), a aparición dun obelisco oferente dos fenicios na Illa de Toralla (Vigo), as imaxes de posibles barcos púnicos nos petróglifos de Laxe Auga de Cebros en Santa María de Oía, a aparición de ánforas fenicias na baía da Coruña, cerámica púnica no castro da Lanzada, no castro de Alobre (Ría de Arousa), no Castro de Elviña (A Coruña), no Castro de Neixón (Boiro) , cerámica púnica e neopúnica descubertas recentemente na praia do Areal (Vigo), fíbulas e placas de cinto do Castro de Torroso (Mos), restos de cerámica fenicia no castro de Castrovite (A Estrada), ...indican un intenso comercio dos púnicos cos pobos galaicos dende o século VII a.C. 

Imperio romano logo da conquista do territorio dos galaicos

O certo é que Galicia tiña estaño  en abundancia, uns anos antes o procónsul da provincia Ulterior, Publio Craso, obsesionado co misterio das Illas Cassitérides, emprendera unha expedición cara a futura Gallaecia, era o ano 96 a. C., non hai datos exactos da súa ruta, tampouco hai constancia de que Craso abandonara a península. O certo é que esta expedición cambiou o estatus social da familia Craso regresando a Roma inmensamente rico. Cesar era amigo de Marco Craso, fillo de Publio, esta amizade e a relación con armadores fenicios de Gadis (Cadiz), facilitarían a expedición de rapina de Cesar en Brigantium.

Máis outra operación militar anterior abriu o camiño a estas expedicións de saqueo:
Decimo Xuno Bruto, alcumado o Galaico, nas súas campañas de castigo en terras lusitanas do ano 137 a.C. chegará ata o río Limes, o actual Limia, aquí a tropa negouse a avanzar, consideraban que este era o lendario río Lethes (Esquecemento) -un dos cinco ríos que levaban ao mítico Reino de Hades (a morada dos mortos no mundo clásico)-, temían esquecer o seu nome, a súa patria....

A lenda segue viva nos nosos días; Miña nai meteume unha pedra na boca para que non perdese a memoria a primeira vez que tiven que atravesalo río Limia, relátalle un veciño de Loureses (Os Blancos, Ourense) á Marcianes Castro[6]. Na aldea de Buscalque (hoxe asolagada polo encoro de Lindoso) en Lobios, aínda no século XX, había unha barca encargada de cruzar o río Limia. Aos mortos -que  había que enterrar na igrexa de San Salvador de Manín- despois de pousar o cadaleito na barca, poñíanlle un anaco de pan no peito dicindo; Para pasar o río Xordán[7]. O río Xordán na mitoloxía galega é o río do mortos.

Recreación e Festa do Esquecemento

Decimo Bruto cruzou o río e chamou aos seus soldados polo nome, cruzaron o Limia, e continuaron a expedición, cruzaron o Minius (Miño), e chegaron ata a costa onde contemplaron con grande espanto a posta de sol no Atlántico, esta visión obrigou a Decimo Bruto a tomar a decisión do retorno, Floro (s. I – II d. C.) é moi explícito ao narrar o suceso;  ....non retirou os seus estandartes antes de descubrir, non sen certo medo e horror de sacrilexio, o Sol que cae no mar e o lume xurdido da auga.[8]
Diferentes historiadores gregos e romanos da antigüidade fixéronse eco deste feito histórico o que indica a enorme transcendencia do feito para a sociedade romana:

-          Salustio (s. I a. C.): Historias, 344

-          Estrabón (ss I a. C. – I d. C.): Xeografía, III, 3,4-5

-          Tito Livio (ss. I a. C. – I d. C.): Ab Urbe Condita, per 55

-          Papiro de Oxyrhynco

-          Apiano (s. I d. C.): Iberia, 73-74

-          Plutarco (ss. I-II d. C.): Cuestiones romanas, 34

-          Floro (ss I – II d. C.): Epítome de Tito Livio, I, 33, 12

-          Orosio (ss IV-V d. C.)

Deste suceso faise evidente que as costas da futura Gallaecia tiñan un halo de misterio, de respecto a algo mítico, algo extraordinario, infrahumano....Que as tropas romanas cresen que o río Limia era o Lethes, un dos ríos que levaban ao reino dos mortos, é que consideraban que estaban acercándose ao Reino dos Mortos, o Hades, a visión arrepiante para as tropas romanas da posta do Sol engulido polo océano certificoulles a proximidade do Hades, esta sería unha das razóns pola que Decimo Bruto, asombrado e consciente de cometer un sacrilexio ao chegar tan lonxe na súa expedición, ou quizais coaccionado por unha tropa amedrentada polas súas crenzas relixiosas, decide regresar a Roma.

Caronte, o barqueiro dos mortos

A proeza de internarse no país dos galaicos, considerado na antigüidade o Fin do Mundo(Finis Terrae), ou Reino dos Mortos, reportaríalle a Decimo un desfile triunfal polas rúas de Roma e o alcume de Gallaecus, o que derrotou aos galaicos.

Da invasión de Decimo á conquista da Gallaecia por Augusto pasarán preto de 120 anos. Se os romanos tiñan a certeza de que a futura Gallaecia era riquísima en estaño e ouro, por qué transcorreu tanto tempo?, pola súas xentes belicosas?, por tabú relixioso?,  por ser o Reino dos Mortos?. Quizáis unha mestura de todas fose a razón.
Ata sempre e bo proveito. anosahistoria1@gmail.com   

Bibliografía

MARCIANES CASTRO, M. O río do esquecemento. Identidade antropolóxica de Galicia. Edicións Xerais S.A. Vigo, 2003.

ALBERRO, M.     Os celtas da antiga Gallaecia, Editorial Toxosoutos, S.L. Noia, 2004

BALBOA SALGADO, A. Gallaecia nas fonte clásicas, USC. Compostela, 1996.

CHRISTOPHER S. MACKAY. El declive de la república romana. Editorial Ariel, Barcelona, 2010.

---

[1] Paulo Orosio descríbenos na Historiae adversum Paganos, cara o 415-417 d.C.,  a impresionante edificación que é o faro da cidade de Brigantia  : “Secundus angulus circium intendit, ubi Brigantia Gallaeciae civitas sita altissimum farum et inter pauca memorandi operis ad speculam Britanniae erigit”. "O segundo ángulo de Hispania está orientado ao norte, donde a cidade galaica de Brigantia eleva para observación (do mar) de Britania su faro altísimo e digno de mención entre moi poucas cousas"  No manuscrito Leabhar Gabhála (Libro das Invasións de Irlanda), aparece a cidade de Brigantia coma sede (en ou nas proximidades da Coruña), dos celtas goidélicos ou milesios. Os celtas da antiga Gallaecia, pax. 88.

[2] Mineral moi prezado na antigüidade, base co cobre do consistente bronce.

[3] Así eran chamados os fenicios polos romanos

[4] (…)Nel están primeiro os ártabros, aínda pobo celta, e logo os ástures.(…)Mela 3, 12-13

[6] Pax. 19. O río do esquecemento

[7] Pax. 44-45. Mitoloxía de Galiza

[8]Pax. 312. Revista Gallaecia, nº 20, ano 2001